فروشگاه اینترنتی فایل ها این وبلاگ در زمینه فروش انواع مختلف فایل های آموزشی تحصیلی و دانشگاهی فعالیت می نماید

مقايسه ی کاربرد افعال در تاریخ جهانگشای جوینی وتاريخ بيهقیWORD

 فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده.......1

مقدّمه...............2

 فصل یکم :کلیّات ومبادی تحقیق

1 - مسأله تحقيق......................10

1-1-فرضیّات....................13

1-2-پرسش اصلی.........

1-3-پرسش فرعی.......

1-4-پیشینه تحقیق................10

1-5-اهداف تحقیق ........................................................................................................................................12

1-6-اهمیّت و ضرورت تحقیق .....................................................................................................................13

1-7- روش تحقیق ........................................................................................................................................13

1-8- اصلی ترین نتایج تحقیق ....................................................................................................................14

 

فصل دوم

بخش يکم- پیشینه وتحقیق

2-1-1-پيشينه ی تحقيق................. ..............................................................................................................17

2-1-2-شاخه هاي دستور زبان.......................................................................................................................17

2-1-3-فايده ی دستور زبان...........................................................................................................................18

2-1-4-پيشينه ي دستورنويسي در جهان.......................................................................................................19

2-1-5-پيشينه ي دستور نويسي درايران.........................................................................................................20

2-1-6-پيشينه ي دستور نويسي فارسي درخارج ايران...................................................................................21

2-1-7-شروع دستور زبان نويسي...................................................................................................................22

2-1-8-دستور زبان هاي اروپايي ...................................................................................................................25

2-1-9-دستور بر پايه ي مکتب هاي جديد زبان شناسي................................................................................25

2-1-10-رابطه ی دستور با زبان شناسي.........................................................................................................25

2-1-11-هدف و مطالعه ی دستور.................................................................................................................26

2-1-12-کتاب شناسي بيهقي..........................................................................................................................26

2-1-13- کتاب شناسي جهانگشا...................................................................................................................28

بخش دوم- تعارف واصطلاحات

2-2-تعاريف وشرح اصطلاحات...................................................................................................................31

2-2-1-فعل در دستور زبان ها......................................................................................................................31

2-2-2-بن فعل ............................................................................................................................................32

2-2-3-انواع زمان فعل .................................................................................................................................32

2-2-3-1-ماضي ...........................................................................................................................................33

2-2-3-2-مضارع.........................................................................................................................................33

2-2-3-3-آينده............................................................................................................................................31

2-2-4-ساختمان فعل ...................................................................................................................................33

2-2-4-1-فعل ساده......................................................................................................................................34

2-2-4-2-پیشوندهای فعلی..........................................................................................................................34

2-2-4-3-فعل مرکب...................................................................................................................................34

2-2-4-4-عبارت فعلی ........................................................................................................................................................36

2-2-5-وجوه افعال.......................................................................................................................................36

2-2-5-1-وجه اخباری.................................................................................................................................37

2-2-5-2-وجه التزامی...................................................................................................................................37

2-2-5-3-وجه شرطی .................................................................................................................................37

2-2-5-4-وجه امری....................................................................................................................................37

2-2-5-5-وجه تمنایی ..................................................................................................................................38

2-2-6- فعل های ناقص (تمیز پذیر) ...........................................................................................................38

2-2-6-1-ناگذر (فعل لازم) ........................................................................................................................38

2-2-6-2-گذرا(متعدی) ...............................................................................................................................39

باب فعل

2-2-7-فعل معلوم ومجهول.........................................................................................................................40

2-2-7-1-فعل معلوم....................................................................................................................................40

2-2-7-2- فعل مجهول.................................................................................................................................40

2-2-8-فعل معین .........................................................................................................................................40

2-2-9-فعل ربطى.........................................................................................................................................41

2-2-10-افعال آغازین...................................................................................................................................41

2-2-11-فعل اَمر..........................................................................................................................................41

2-2-12-فعل دعا..........................................................................................................................................42

2-2-13- افعال کنایی ...................................................................................................................................42

فصل سوم-سبک نثر تاریخ بیهقی وجهانگشا

بخش یکم- تاریخ بیهقی

3-1-1-تاریخ بیهقی (یا تاریخ مسعودی).....................................................................................................44

3-1-2- ويژگي سبكي تاريخ بيهقي .....................................................................................................44

3-1-2-1- اطناب ..............................................................................................................................45

3-1-2-2-توصيف .............................................................................................................................45

3-1-2-3- استشهاد و تمثيل................................................................................................................46

3-1-2-4- تقليد از نثر تازي................................................................................................................47

3-1-2-4-1- ورود لغات از قبيل جمع هاي عربي و مصادر عربي..........................................................47

3-1-2-4-2- بيان کلمات تنوين دار.....................................................................................................47

3-1-2-4-3-استفاده مفعول مطلق به تقليد عربي...................................................................................47

3-1-2-4-4- جمله بندي به شيوه عربي................................................................................................48

3-1-2-4-5- جمله هاي تازي بدون قصد ارسال مثل........................................................................... 48

3-1-2-4-6- سجع و موازنه ...............................................................................................................48

3-1-2-4-7- ذكر مفعول صريح قبل از فعل و فاعل يا مقدم آوردن فعل بر فاعل و مفعول.......................48

3-1-2-5- حذف افعال به قرينه و حذف قسمتي از جمله .....................................................................48

3-1-2-6- نوآوري در استعمال افعال...................................................................................................49

3-1-2-6-1- «ي» استمرار...................................................................................................................49

3-1-2-6-2- فعل ماضي به صيغة وصفي..............................................................................................50

3-1-2-6-3- حذف فعل معين.............................................................................................................50

3-1-2-6-4- کاربرد واژه های مهجور.................................................................................................50

3-1-2-6-5- به تأكيد برسرفعل...........................................................................................................50

3-1-2-7- استعمال لغات تازي............................................................................................................51

3-1-2-8- لغات و افعال و امثال و اصطلاحات فارسي...........................................................................51

3-1-2-9- ويژگي هاي تاريخي بيهقي.........................................................................................................52

3-1-2-10- ويژگي هاي ادبي بيهقي.............................................................................................................52

بخش دوم – تاریخ جهانگشا

4-2-1- تاریخ جهانگشا.......................................................................................................................56

4-2-2- ویژگی های سبكی تاریخ جهانگشای جوینی............................................................................57

4-2-2-1-شيوه املايي.........................................................................................................................58

4-2-2-2-حذف شناسه...................................................................................................................... 59

4-2-2-3- حذف فعل معین.................................................................................................................59

4-2-2-4- حذف فعل.........................................................................................................................61

4-2-2-5-حذف بی قرینه ..................................................................................................................62

4-2-2-5-1- حذف به قرینة لفظی.......................................................................................................62

4-2-2-5-2-حذف به قرینة معنوی.....................................................................................................63

4-2-2-6- وجود لغات ترکی ومغولی..................................................................................................64

4-2-2-7-بیان واقعیت........................................................................................................................65

4-2-2-8-ویژگی های کلّی جهانگشا...................................................................................................65

4-2- 2-9-نظر ملک الشعرا در باره تاریخ جهانگشا................................................................................66

4-2-2-10-عناصر اندیشه در جهانگشا..................................................................................................67

4-2-2-11- عناصر اجتماعی و سیاسی در جهانگشا...............................................................................67

4-2-2-12-نکات سبکی ودستوری.......................................................................................................68

4-2-2-13-ویژگی‌های نثر جهانگشای.................................................................................................69

4-2-2-14- نثر مرسل جهانگشا...........................................................................................................71

4-2-2-15- نثر متکلّف جهانگشا.........................................................................................................72

4-2-2-16- نثر مصنوع جهانگشا..........................................................................................................72

4-2-2-17- ویژگی های صرفی...........................................................................................................74

 

فصل چهارم- کاربرد فعل در تاريخ بيهقي

4-1-زمان فعل..............................................................................................................................................77

4-1-1- فعل ماضي در بيهقي.......................................................................................................................77

4-1-1-1-ماضي مطلق یا ساده....................................................................................................................77

4-1-1-2- ماضی استمراری .......................................................................................................................78

4-1-1-3- ماضی نقلی ساده .........................................................................................................................78

4-1-1-4- ماضی بعید ................................................................................................................................79

4-1-1-5- ماضی التزامی ساده ....................................................................................................................80

4-1-1-6- ماضی بعید نقلی ........................................................................................................................80

4-1-1-7- ماضی ابعد(پیشین) ....................................................................................................................80

4-1-2- مضارع ساده ...................................................................................................................................80

4-1-2- 1- مضارع استمراری( اخباری) .....................................................................................................80

4-1-2- 2- مضارع التزامی ..........................................................................................................................81

4-1-3- آینده......................................................................................................................................81

4-2-ساختمان فعل........................................................................................................................................82

4-2-1- افعال ساده ......................................................................................................................................82

4-2-2- فعل پیشوندی .................................................................................................................................83

4-2-3-فعل مرکب ......................................................................................................................................84

4-2-4-عبارت فعلی ....................................................................................................................................88

4-3- وجوه افعال ................................................................................................................................89

5-3-1- وجه اخباری ..........................................................................................................................89

4-3-2- وجه امری .............................................................................................................................90

4-3-3- وجه التزامی ...........................................................................................................................90

4-3-4- وجه تمنایی............................................................................................................................91

4-3-5- وجه دعایی ............................................................................................................................92

4-4- باب فعل ....................................................................................................................................93

4-4-1- فعل لازم................................................................................................................................93

4-4-2- فعل متعدی ...........................................................................................................................93

4-5- فعل های معين...........................................................................................................................96

4-6- فعل های ناقص (تمیز پذیر) .......................................................................................................99

4-7- مطابقت فعل و نهاد......................................................................................................................99

4-8- تقدیم فعل ...............................................................................................................................100

4-9- افعال آغازین ............................................................................................................................101

4-10- افعا ل مقاربه ..........................................................................................................................101

4-11- افعال کنایی........................................................................................................................... 102

4-12- افعال جعلی ...........................................................................................................................109

4-13- افعال واداری ..........................................................................................................................109

4-14نمودهای افعال.....................................................................................................................................110

4-15-کاربرد فعل گذشته به جای حال.......................................................................................................111

4-16-تغییر وتحول معنایی افعال.................................................................................................................111

4-17-فعل های متروک جهانگشا وبیهقی....................................................................................................112

4-18-فعل های رایج جهانگشا وبیهقی........................................................................................................112

 

فصل پنجم- کاربردفعل در تاريخ جهانگشا

5-1-زمان فعل وانواع آن درجهانگشا.........................................................................................................115

5-1-1- فعل ماضي.....................................................................................................................................115

5-1-1-1-مطلق یا ساده..............................................................................................................................115

5-1-1-1-1-مهمترین موارد استعمال ماضي ساده ....................................................................................115

5-1-1-2-ماضي استمراری.........................................................................................................................117

5-1-1-2-1-مهمترین موارد استعمال ماضي استمراری .............................................................................118

5-1-1-3- ماضي نقلی...............................................................................................................................120

5-1-1-3-1-مهمترین موارد استعمال ماضی نقلی.....................................................................................121

5-1-1-4- نقلی مستمر...............................................................................................................................122

5-1-1-5- ماضي بعید.................................................................................................................................124

5-1-1-5-1-مهمترین موارد استعمال ماضی بعید .....................................................................................124

5-1-1-6- ماضي التزامی............................................................................................................................125

5-1-1-6- 1-مهمترین موارد استعمال ماضي التزامی..................................................................................126

5-1-2- مضارع..........................................................................................................................................127

5-1-2-1- مضارع ساده...............................................................................................................................127

5-1-2-2- مضارع اخباری ........................................................................................................................129

5-1-2-2-1- مهمترین موارد استعمال مضارع اخباری .............................................................................129

5-1-2-3- مضارع التزامی...........................................................................................................................131

5-1-2-3- مهمترین موارد استعمال مضارع التزامی.....................................................................................131

5-1-3-فعل آينده.......................................................................................................................................131

5-1-3-1-مهمترین موارد استعمال فعل آينده.............................................................................................132

5-2-انواع فعل از نظر ساختمان..................................................................................................................132

5-2-1-فعل ساده........................................................................................................................................132

5-2-2-پیشوندهای فعلی.............................................................................................................................132

5-2-2-1- فعل پيشوندي در معنای قید...................................................................................................134

5-2-2-2- تقویت معنای فعل....................................................................................................................135

5-2-2-3- ایجاد معنای جدید.....................................................................................................................135

5-2-3-فعل مرکب......................................................................................................................................140

5-2-3-1-انواع فعل مرکب از نظر عنصر فعلی...........................................................................................140

5-2-4-عبارت فعلی....................................................................................................................................156

5-3-وجوه افعال.........................................................................................................................................160

5-3-1-وجه اخباری................................................................................................................................... 160

5-3-2-وجه التزامی.....................................................................................................................................161

5-3-3-وجه شرطی ....................................................................................................................................162

5-3-3-1-مهمترین موارد استعمال وجه شرطی..........................................................................................162

5-3-4-وجه امری........................................................................................................................................164

5-3-5-وجه تمنایی ...................................................................................................................................164

5-4-1-ناگذر..............................................................................................................................................165

5-4-2- گذرا..............................................................................................................................................167

5-5- فعل معلوم ومجهول..........................................................................................................................168

5-5-1-فعل معلوم.....................................................................................................................................168

5-5-2- فعل مجهول...................................................................................................................................169

5-6-فعل معین وحذف آن..........................................................................................................................169

5-6-1-شکل هاي فعل معين.......................................................................................................................169

5-7-فعل ربطى..........................................................................................................................................173

5-8-افعال آغازین ،مقاربه (نزديکانه)..........................................................................................................175

5-9-افعال کنایی..........................................................................................................................................176

5-10-فعل اَمر............................................................................................................................................177

5-11-فعل دعا.............................................................................................................................................178

5-12-مطابقت نهاد با فعل............................................................................................................................178

5-13-پیشوند افعال......................................................................................................................................179

5-13-1-نشانه نفی......................................................................................................................................179

5-13-2-نشانه نهی.....................................................................................................................................180

5-14-کاربرد فعل گذشته به جای حال ......................................................................................................180

5-15-تغیر وتحول معنایی افعال..................................................................................................................180

5-16-فعل های متروک جهانگشا................................................................................................................182

5-17- فعل های رایج جهانگشا .................................................................................................................184

 

فصل ششم - مقايسة تاريخ بيهقي وتاريخ جهانگشاي

6-مقايسة تاريخ بيهقي وتاريخ جهانگشا.......................................................................................................186

6-1-مقايسة کاربرد افعال در تاريخ بيهقي....................................................................................................186

6-1-1-ماضي استمراري ............................................................................................................................186

6-1-2-ماضي نقلي ....................................................................................................................................187

6-1-3-ماضي نقلي مستمر .........................................................................................................................188

6-1-4-ماضي نقلي پيشين .........................................................................................................................189

6-1-5-ماضي بعيد مستمر در تاريخ بيهقي .................................................................................................189

6-1-6-فعل مضارع ...................................................................................................................................190

6-1-7-فعل مستقبل ..................................................................................................................................191

6-1-8-فعل امر...........................................................................................................................................192

6-1-9-فعل دعا..........................................................................................................................................192

6-1-10-فعل تمنايي ..................................................................................................................................193

6-1-11-فعل شرط .....................................................................................................................................193

6-1-12-فعل مجهول .................................................................................................................................195

6-1-13-فعل دو وجهي در تاريخ بيهقي.....................................................................................................195

6-1-14-فعل مرکب ...................................................................................................................................196

6-1-15-فعل پيشوندي ..............................................................................................................................196

 

فصل هفتم - ارزشيابي ونمودارها ونتيجه گيري

7-1-بسامد افعال در تاريخ بيهقي وجهانگشاي............................................................................................199

7-1-1-بسامد افعال مرکب..........................................................................................................................199

7-1-2-بسامد عبارت فعلی.........................................................................................................................199

7-1-3-بسامد فعل ازجهات مختلف .........................................................................................................199

7-2-نمودارها..............................................................................................................................................202

7-2-1-نمودار شماره يک - ساختمان افعال تاريخ بيهقي وجهانگشا.........................................................203

7-2-2-نمودار شماره دو- وجوه افعال تاريخ بيهقي وجهانگشا...............................................................204

7-2-3-نمودار شماره سه- افعال لازم ومتعدي تاريخ بيهقي وجهانگشا.....................................................205

7-2-4-نمودار شماره چهار -افعال کمکي، مجهول واسنادي تاريخ بيهقي وجهانگشا................................ 206

7-2-5-نمودار شماره پنج - حذف فعل درتاريخ بيهقي وجهانگشا.............................................................207

7-2-6-نمودار شماره شش -فعل مقاربه وآغازي درتاريخ بيهقي وجهانگشا...............................................208

7-2-7-نمودار شماره هفت -فعل کنايي ومرکب درتاريخ بيهقي وجهانگشا...............................................209

7-3-نتیجه گيري کلی..................................................................................................................................209

7-4-فهرست منابع......................................................................................................................................213

7-5-چکیده انگلیسی..................................................................................................................................215

 

چکیده

هنر نویسندگی عطاملک وابوالفضل بيهقي درکاربرد افعال و فعل های مرکب وعبارت های فعلی است که در این امر تسلّط و تبحّر خاصّی دارند، به طوری که بعضی از افعال، به آن ها اختصاص دارد و در عین تازگی دارای لطافت، جذابیّت معنایی زیبایی هستند.

این پایان نامه نیز به شیوه ی توصیفی، تحلیلی، مقایسه ای و کمّی به بررسی وارزیابی کاربرد انواع فعل در تاریخ بیهقی وتاریخ جهانگشا می پردازد.ابتدا افعال دو کتاب استخراج گردیده وبعد مقایسه شده وتفاوت وشباهت ها با نمودار توضیح داده شده است.همچنین بسامد افعال در هر دو تاریخ نشان داده شده است.

در تاریخ جهانگشا در صرف افعال تفاوت هایی دیده می شود و از آن جمله آوردن ماضي نقلی، ماضي مطلق و ماضي بعید که گاهی یك مرتبه ماضي نقلی می آورد و بار دیگرمضارع اخباری و باز بار دیگر ماضي نقلی و باز ماضي مطلق به كارمی برد و این جمله بندی پیش ازآن ها رسم نبوده و بعد ازآن ها هم كسی از عطاملک پیروی ننموده است . فعل های قدیمی مانند « بود» و«بوند» وسایر صیغه های حال از فعل «بودن » را نمی آورد و به جای آن ها حال از فعل «باشیدن» استعمال می كند. همچنین باء تأكید بر سر مصادر و افعال كمتر از قدیم آورده و منشیان بعد هم در نیاوردن باء تأكید بر سر مصادر و افعال گذشته ازاو تقلید كرده اند .

در تاريخ بيهقي هم گاهي ديده مي شود که جزء اسمي و وصفي آن با جاي گزيني زيبا و ظريف کلمه ي فارسي به کار مي رود که توجه خواننده را به خود جلب مي کند؛ از قبيل دراز کشيد ودير کشيد به جاي طولاني شد به طول انجاميد وهمچنين روزگار گرفت به جاي به طول انجاميد.افعال کهن در تاريخ بيهقي کم و بيش وجود دارد معمولاً صورت هاي مختلفشان کمتر به کار رفته است، مانند: چخيدن، آغاليدن، سگاليدن، تاسيدن ، تفتن، فسردن و....

آغازحذف فعل به قرینه، از قرن پنجم است، امّا در جهانگشا و تاريخ بيهقي این كار به افراط كشیده شده است

واژگان کلیدی:تاریخ جهانگشا،تاريخ بيهقي،ویژگی های زبانی، دستور تاریخی، ساختمان و انواع فعل

 

مقدّمه

ابوالفضل بيهقي در قريه ی حارث آباد بيهق به دنیا آمد،بعد ازكسب فضايل در نيشابور، به ديوان رسايل محمودي راه جست و در خدمت خواجه بونصر مشكان به كار پرداخت. همچنان در خدمت سلاطين غزنوي بود تا در زمان عزالدوله عبدالرشيد كه در سال440هـ.قسلطنت يافت. چندي صاحب ديوان انشاء گرديد، اما به تهمت حاسدان معزول شد و در سال 443هـ.ق. كه طغرل بر عبدالرشيد خروج كرد و او را كشت، بيهقي با جمعي ديگر از درباريان زنداني شد و يك سال در زندان بود. ابوالفضل در اواخر سلطنت فرخزاد ازكارهاي ديواني كناره گرفت تا اين كه در سال 470هـ.ق. وفات يافت.

مهم ترين اثر بيهقي تاريخ مشهور اوست كه از امهات كتب تاريخ و ادب فارسي است در شرح سلطنت آل سبكتكين در سي مجلّد كه در آن از تشكيل دولت غزنوي تا اوايل سلطان ابراهيم بن مسعود سخن رفته است، اما اكنون فقط قسمتي از آن كه مربوط به سلطنت مسعود بن محمود غزنوي و تاريخ خوارزم از زوال دولت آل مأمون و افتادن آن به دست سلطان محمود وحكومت آلتون تاش حاجب، در آن سامان تا غلبه ی سلاجقه، موجود است. درباره ی سبك و شيوه نگارش اين كتاب و مؤلف آن سخن بسيار گفته و نوشته‌‌‌‌اند و علي اکبر فياض بيهقي را گزارشگر حقيقت مي داند.

ابوالفضل بيهقي شاگرد بونصر مشکان و دبير سلطان محمود و پسرش مسعود بود. اواخر عهد غزنويان به زندان افتاد و در دوره ي خانه نشيني و عزلت کتابي در مقامات محمودي و مسعودي نگاشت که به تاريخ بيهقي معروف است. نثر اين کتاب بينابين است يعني هم همان صلابت و فخامت و سادگي و استواري و پارسي مداري عهد ساماني و غزنوي را دارد و هم مختصاتي از نثر در حال نضج فني در آن است، يعني آميختگي نظم ونثر دارد که در عهد قبل مرسوم نبود، شعر عربي وضرب المثل عربي آورده است. آيه و حديث دارد، هرچند خواندن آن آسان نيست .

- کتاب تاريخ بيهقي از لحاظ زبان شناسي، دستوري وادبي وتاريخي حايز اهميّت وداراي اعتبار است با صداقتي که در اين نمونه ي عالي از نثر کهن و مرسل قرن پنجم موج مي زند ، هر خواننده ي با ذوقي را به خود علاقه مند مي سازد و پند و عبرت و حتّي مسائل اخلاقي ناب را در لابه لاي نوشته ها وحوادث به خواننده مي آموزد.

در زبان نوشته ي اين کتاب، لغات واصطلاحات، ساختمان کلمات وجملات، تنوع افعال و دستور زبان اين نثر،جاي بسي تحقيق وبررسي دارد که در اين تحقيق به ويژگي ها، ساخت، انواع فعل وبسامد آن پرداخته است.

هرچندکلمات در جمله نقش هاي مفيد و اساسي را ايفا مي کنند، اما «فعل»درجمله اصلي ترين نقش را داراست که معني ومفهوم جمله با آن تمام مي شود و بدون آن، گروه کلمات داراي مفهوم نهايي وکامل نخواهند گرديد.به خاطر همين اهميّت وهمچنين بسامد فعل در تاريخ بيهقي(در هر صفحه بيش از 60فعل) است که اين موضوع ارزش واهميّت بيشتري پيدا مي کند.

بسامد وتکرار افعال بر استادي، چيره دستي وتسلط نويسنده بر زبان دلالت مي کند، خصوصاً که افعالي که داراي تنوّع باشد بر فصاحت، بلاغت وشيريني کلام مي افزايد و اخبار و وقايع را لحظه به لحظه، روشن و آشکار به خواننده مي رساند و خواننده را از خواندن خسته نمي گرداند، بلکه مجذوب و شيفته ي چنين نثري مي نمايد.

زندگی نامه عطاملک جوینی

علاء الدین ابوالمظفرعطاملک بن بهاء الدین محمد جوینی از جمله بزرگ ترین مورخان و نویسندگان قرن هفتم هجری است .

وی فرزند بهاء الدین و برادر خواجه شمس الدین محمد، صاحب دیوان و وزیر شهید بود که پدر و جد و خالش همه از دبیران و کتاب و نویسندگان فاضل شمرده می شده و در خدمت سلاطین می زیسته اند. عطاملک به ویژه در خدمت امیر ارغون - امیر مغول که مدت پانزده سال والی ایران بود-به سر برده و به سمت دبیری استیفا و رسالت و کارپردازی موسوم بوده است .

خانواده صاحب دیوانیان یکی از قدیم ترین و مشهورترین خانواده های نجیب ایران بوده اند . نسب این خانواده به فضل بن ربیع معروف حاجب خلفای بنی عباس می رسد .

البته قاضی نورالله شوشتری در مجالس المومنین و همچنین مرحوم هدایت در مجمع الفصحاء ( 1- 311 ) نسب نامه او را به امام الحرمین جوینی می رسانند که این مطلب اشتباه است .

درسال 654 که هولاگو به ایران آمد به خدمت او در آمد و در سال 657 از سوی هولاگوحکومت بغداد به او مفوض گردید و بعد از مرگ هولاگو به نیابت سونجاق آقا برعراق و بغداد حکومت کرد که مجموعاً مدت حکمرانی او در بغداد نزدیک بیست و چهار سال بوده است .

در آخر او و برادرش شمس الدین در دوران پادشاهی اباقاخان دچار سعایت و دسیسه مجدالملک یزدی شدند و خانواده شان در سر این کار تباه شدند ولی در نهایت مجدالملک در دام پهن شده خود هلاک شد .

علاء الدین در شرح این مصائب وارده بر خود در اواخر عمر دو رساله نفیس تالیف نموده است یکی موسوم به " تسلیة الاخوان " و نام دیگری که متمم آن است نام آن معلوم نیست و هر دو رساله از حسن اتفاق در کتاب خانه ملی پاریس موجود است .

بعد از مرگ اباقاخان، برادرش، سلطان احمد نکودر به حکومت رسید و عطاملک و برادرش ایمن شدند .

اما چون بین تکوداربن هولاگو معروف به سلطان احمد بین او و برادرزاده اش ارغون بن اباقابن هولاگو اختلافی پدید آمد و ارغون را داعیه سلطنت در دماغ پیدا شد و نیز چون اکثرطوایف وفات اباقا را به صاحب شمس الدین نسبت می دادند چون در سنه 681 ارغون به بغداد رسید ، گفت:" بقایایی را که بر علاء الدین است و در زمان پدرم بوده طلب می دارم ." حتی دستور داد نجم الدین اصغر- پیشکار و نایب علاء الدین- را که به تازگی وفات کرده بود فرمان داد تا از خاک بیرون آوردند و در راه انداختند . چون این خبر به علاء الدین رسید ، بغایت متغیر و متألم شد و صداعی بر وی طاری گشت و بدان علت وفات یافت. این واقعه در چهارم ذی حجه در مغان اتفاق افتاد ، نعش او را به تبریز آورده در مقبره چرنداب دفن نمودند .

تألیفات علاء الدین

1- رساله تسلیةالاخوان: یک نسخه از آن در کتا ب خانه ملی پاریس موجود است . موضوع آن ذکر مصائبی است که در حدود سال 680 به واسطه سعایت مجدالملک یزدی بر مصنف کتاب وارد شد تا خلاصی وی از حبس به فرمان " اباقا " در چهار رمضان سنه 680 . بنابراین تالیف این رساله بعد از رمضان سال 680

می باشد .

2- رساله ای که بعد از" تسلیةالاخوان" تالیف نموده و مضامین آن متمم تسلیةالاخوان و دنباله رشته همان وقایع است تا جلوس سلطان احمد و قتل مجدالملک یزدی . این رساله قریب شش ماه قبل از وفات علاءالدین تالیف شده است و آخرین اثری است که از قلم وی صادر گردیده است .

3- علاوه بر این دو رساله بعضی مکاتیب و فرامین و رسائل از منشآت علاءالدین در ضمن مجموعه از رسائل منتجب الدین بدیع الکاتب جوینی خال جد پدر مصنف در کتاب خانه اداره السنه شرقیه در پطرزبورغ در پانزده ورق وزیری بزرگ که سی صفحه باشد محفوظ است .

4- تاریخ جهانگشا

 

-تاریخ جهانگشای جوینی در سه جلد ، شرح ظهور چنگیز و احوال وفتوحات او، تاریخ خوارزمشاهیان و حکام تاتار ومغول تبار و فتح قلعه هاي اسماعیلیه و شرحجانشینان حسن صباح است. اطلاعات و مطالب این کتاب، یا حاصل مشاهدات مستقیم مؤلفیا از اطلاعات موثقی است که مؤلف بر صحت آن اشراف داشته است، با این همه چون وی ازجملهرجال دربار هلاکو بوده، به گونه ای متن را سر و سامان داده که شرح وقایع باشد و بهانصاف باید حکم راند که «جوینی»در این مصیبت که مصیبت مشترک مورّخان گذشته است ،ازمرز ضرورت فراتر نرفته وتا آن جا ، به شگرد نثر و جمع بستن افعال برای چنگیز پیش رفتهکه دهان حاسدان و محرّکان هلاکو را ببندد و متن را به تاریخ و به ما بسپارد و نهبیشتر از آن.مثال:

از مطالعه تاريخ جهانگشا برمي آيد که عطاملک همه جا در واقعه ي قلع وقمع اسماعيليه در مصاحبت هولاکو بوده است و در مقدّمه تاريخ جهانگشا مي گويد: «هولاکو در اثناء حرکت به عزم تسخير قلاع اسماعيليه چون به قصبه ي خبوشان رسيد وآن قصبه را از ابتداي خروج مغول تا آن سال خراب افتاده وتمام قنوات وکاريزهاي آن خشک شده وجز ديوار مسجد جامع آثاري از آن بر پاي نبود ، از مشاهدات خود اين گونه مي گويد:« چون هوس وميل پادشاه را به عمارت خرابي ها مشاهده نمود »(جويني،1/ 148)

شرح حال خرابي آن قصبه را به عرض رسانيد.هولاکو فرمان داد تا شهر را آباد کنند .

کتاب سراسر ارزشمند تاریخ جهانگشای که هم از لحاظ زیبا شناسی ، دستوری ،ادبی وتاریخی حایز اهمیّت و دارای اعتبار است با صداقتی که در این نمونه ی عالی از نثر کهن ومرسل قرن هفتم موج می زند ، هر خواننده ی با ذوقی را به خود علاقه مند می سازد و پند و عبرت وحتی مسائل اخلاقی ناب را در لابلای نوشته ها و حوادث واخبار به خواننده می آموزد .

جهانگشا از نظر ادبی نیز از ارزش والایی برخوردار است . نثر کتاب اگر چه تکلف آمیز و منشیانه است اما هم چون آثار مصنوع دیگر خسته کننده نیست. نویسنده با توجه به این که پرورش یافته فرهنگ اسلامی است وفردی صاحب منصب و صاحب دیوان است دارای اندیشه و فکرخاص می باشد.جوینی رویدادهای تاریخی را بی هیچ کم و کاستی با دقّت و امعان نظر می نویسد و تلاش می کند که چیزی را از قلم نیندازد و این امر ناشی از ایمان اوست.

«هر یک از ابنا السوق در زی اهل فسوق امیری گشته و هر مزدوری دستوری و هر مزوری وزیری و هر مدبری دبیری و هر مسرفی مشرفی و هر شیطانی نائب دیوانی و هر جافیی کافیی و هر خسی کسی»

(جويني1/5)

در این متن کلیه خصوصیاتی که در بالا بر شمردیم مشاهده می شود هم چنین استفاده عطاملک در به کاربردن استادانه آرایه های ادبی به خوبی مشهود است. زبان نوشتاریی این کتاب ، لغات و اصطلاحات ، ساختمان کلمات و جملات ، تنوع افعال و دستور زبان این نثر ،جای بسی تحقیق و بررسی دارد که حقیر در این اثر به ویژگی ها ،ساخت، انواع فعل و بسامد آن پرداخته است.

هر چند کلمات در جمله نقش های مفید و اساسی را ایفا می کنند ، اما «فعل» در جمله اصلی ترین نقش را داراست که معنی ومفهوم جمله با آن تمام می شود و بدون آن ، گروه کلمات دارای مفهوم نهایی وکامل نخواهد گردید

به خاطر اهمیّت و هم چنین بسامد فعل در تاریخ جهانگشا (درهرصفحه بیش از35 فعل ) است که این موضوع ارزش واهمیّت پیدا می کند.

بسامد و تکرار افعال بر استادی، چیره دستی وتسلط نویسنده بر زبان دلالت می کند، خصوصاً که افعالی که دارای تنوع باشد برفصاحت ،بلاغت و شیرینی کلام می افزاید واخبار و وقایع را لحظه به لحظه ، به روشن و آشکار به خواننده می رساند وخواننده را ازخواندن خسته نمی گرداند ،بلکه مجذوب وشیفته ی چنین نثری می نماید.

قبل از ورود به بحث لازم می دانم به طور اجمال در باره فعل وساختمان وانواع آن مطالبی را متذّکر گردم. افعال در زبان فارسی از نظر ساختمان به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از :

1-فعل ساده 2- فعل مرکب 3- فعل پیشوندی فعل پيشوندي ، فعلي است كه عنصرغير فعلي آن «پيشوند» است. فعل‌هاي پيشوندي يكي از انواع مّهم و رايج فعل در زبان فارسي دري بوده‌اند ،نسبت پيشوند با فعل ساده نسبت قيد به فعل است ،زيرا پيشوندها عمدتاً مفهوم وجايگاه و كاركرد قيد يا متمم را براي فعل ساده دارند.(گیوی- انوری،1373: 30)

با گذر زمان و مرور ايّام از رواج وكارايي فعل های پیشوندی كاسته شده و فعل ساده يا مركب ، (فعلي كه عنصرغيرفعلي آن اسم يا صفت است)جانشين اين فعل‌ها مي شود . با نسبت و رابطه اي كه پيشوند فعلي با قيد يا متمم(گروه حرف اضافه) دار شمار زيادي از پيشوند ها تبديل به يك گروه اسمي يا گروه قيدي مستقل در جمله مي شوند. وآن دسته از پيشوندها كه معنا و مفهوم تازه اي به فعل ساده در الحاق به گروه فعلي مي بخشيدند ، تبديل به اسم يا صفت وحتي گروه حرف اضافه مي شود و به گروه فعلي ملحق و فعل مركب يا عبارت فعلي مي سازد . اين پيشوندها و فعل‌ها از دوره‌هاي اوليّه تكوين زبان فارسي به اين سو، سيري رو به كاهش داشته‌اند.(خانلری،1382: 115)

در تحليل اين گونه‌ي فعل در زبان فارسي تلاش گردیده است جايگاه پيشوند را درگروه فعلي تاریخ جهانگشا بررسي كنيم وضمن بر شمردن و معرّفي عمده‌ي پيشوندهاي فعلي،تطور وتحول پيشوند و فعل‌هاي پيشوندي را تا حدودي بیان نماییم.

پيشوند فعلي و برخي گروه‌هاي قيدي و متممي و عنصر غير فعلي در فعل مركب، گاهي كاربرد واحدي دارند و مي‌توانند جايگزين هم شوند و اين جايگزيني چنان كه در مقوله تحّول زبان ،ذكر شد، اتفاق مي‌افتد.آن جا كه پيشوند مفهوم جهت وحركت را نشان مي‌دهد با قيد يكسان است و زماني كه براي تقويت معناي فعل و تأكيد وقوع فعل به كار مي‌رود با متمم و قيد يكي است وآن گاه كه مفهوم ومعنايي تازه به فعل ساده مي‌بخشد، با عنصر غير فعلي (اسم / صفت) در فعل مركب يكي مي‌شود. تحول زبان از دوره تكوين به دوره درسي سبب كاهش پيشوند و افزايش گروه‌هاي قيدي ، متممي و فعل مركب است.

(خانلری1382:2/ 186)

نكته ديگري كه در تطّور فعل‌هاي پيشوندي شايسته ذكر است آن است ، كه برخي از پيشوندهاي فعلي كه در دوره‌هاي باستان وميانه داراي معنا بوده‌اند و تكواژ پُرمحسوب مي‌شده‌اند ، با گذشت ايّام دلالت معنايي آن ها ضعيف گشته وتبديل به تكواژ تهي‌ يا بي معني شده‌اند . از اين گونه‌اند :«اندر» و«در». پيشوند دربا صورت كهن ترخود (اندر)به معني درون وداخل چيزي بوده است وبعد تبديل به حرف اضافه شده است.پيشوند (بر)نيز كه به معناي استعلاست عمدتاً جهت حركت فعل را نشان مي‌دهد و به مرور تبديل به حرف اضافه شده است.برخي ازصاحب نظران اعتقاد دارند كه تعدادي ازپيشوندهاي فعل با حرف اضافه مشترك هستند درحالي كه بهتر است آن ها را مشترك نخوانيم بلكه يكي بدانيم با اين توضيح و توجيه كه از تكواژ پر به تهي تبدیل شده‌اند. (خانلری،1382 :2/ 120)

این پایان نامه در هفت فصل فراهم آمده است.

فصل یکم به کلیات ومبادی تحقیق(بیان ابعاد مسأله وپیشینه ی تحقیق، اهداف، فرضیّات، روش کار و اصلی ترین نتایج تحقیق.

فصل دوم پيشينه تحقيق.

فصل سوم سبک نويسندگي بيهقي.

فصل چهارم سبک نويسندگي جهانگشا..

فصل پنجم کاربرد فعل در تاريخ بيهقي..

فصل ششم کاربرد فعل در تاريخ جهانگشا.

فصل هفتم مقايسه تاريخ بيهقي وجهانگشا.

فصل هشتم ارزشيابي ونمودارها ونتيجه گيري.

این تحقیق بنیادی از نوع توسعه ای و نظری است که شیوه ی گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای است و ملاک کار در این پژوهش به عنوان منبع اصلي، تاريخ جهانگشا و تاريخ بيهقي است که موارد یاد شده با توجّه به کتب دستور زبان پنج استاد، دستور تاریخی ابوالقاسمی،دستور مفصّل امروز از دکتر فرشیدور، دستورگیوی انوری، دستور زبان خانلری ، ساخت اشتقاقی واژه از کلباسی و...... از تاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي استخراج و یادداشت برداری شده است.

ارجاعات به صورت میان نوشت است. بدین شیوه که نام صاحب اثر و سپس سال و صفحه ذکرگردیده و در پایان تحقیق ، به صورت کامل ارائه شده است.

شواهد ومثال ها از کتاب تاریخ جهانگشای جوینی ، تصحیح محمد قزوینی و تاریخ بیهقی تصحیح دکتر یاحقی وسیّدی، دقيق و در حد کفايت بيان شده است وهر جا که نياز به توضيح داشته، مختصراً توضيح وشرح دستوري آن داده شده است، همچنين بسامد افعال با توجه به ريشه (ماده) ، ساخت ، زمان، وجه، شخص و.... مورد مطالعه وبررسي قرار گرفته است.

 

فصل یکم

 

کلیّات و مبادی تحقیق

 

1- مسأله ي تحقيق

مسئلة اصلی این پایان نامه، بررسی تطبيقي فعل درتاریخ جهانگشای جوینی و تاريخ بيهقي می باشد .همان طور که می دانیم تاریخ جهانگشای جوینی وتاريخ بيهقي یکی از متون قدیمی وتاریخی فارسی است که دارای سبک خاصی است و جزو نثرهای مصنوع و دشوار فارسی محسوب می شوند و افعالی که در این کتاب ها به کار رفته اند از نظر کاربرد ومعنا با افعال دستور زبان امروز متفاوت است و همچنین دچار تحوّل معنايي شده اند. موضوع اصلی این پایان نامه، بررسی انواع فعل ومعانی وکاربرد آن است وکمک بسیار بزرگی در فهم متون مخصوصاً تاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي مینماید.

 

1- 1- فرضیّات

- افعال در طول تاریخ دچار تحول معنایی شده اند.

- برای فهم متن تاریخی باید کارکرد افعال را بدانیم.

- هر فعل در هر دوره وزمانی معنی خاص خود را داشته است.

 

1-2-پرسش اصلي

اصلی ترین مختصات کاربرد های انواع فعل به لحاظ دستور تاریخی وکهنگی ها زبانی در تاریخ بیهقی وتاریخ جهانگشا از نظر کیفی وکمّی چگونه است؟

1-3- پرسش های فرعی

به منظور بيان دقيق و تشريح ابعاد مسأله ، پرسش‌هاي زير مطرح می شود:

1-راههای شناخت وپی به بردن به معنی ومفهوم متون ادبی چیست؟

2-عامل اصلی تغییر وتحول افعال در متون گذشته وحال چیست؟

3-علّت تغییر معنا در افعال چیست؟

4- اصلي‌ترين ويژگي‌هاي دستوری کتاب تاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي چيست؟

5- بیشترین بسامد افعال از نظر زمان وساخت درتاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي چگونه است ؟

6- فعل ها وترکیبات فعلی در تاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي چگونه به كار رفته است؟

7-ساختمان فعل در تاریخ جهانگشا وتاريخ بيهقي چگونه است؟

1-4- پیشینة تحقیق

درباره‌ي تاریخ جهانگشای جوینی،تحقيقات زيادي نگارش يافته،كه مختصراً مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

الف) شرح مشکلات تاریخ جهانگشا، ازاحمد خاتمي ، نقدی بر شرح مشکلات تاریخ جهانگشا ، مقایسه تاریخ جهانگشا و ظفرنامه حمدالله مستوفی نوشته وحيد معصومي، تحليل بينامتني تاريخ گزيده وتاريخ جهانگشا ازسيد علي قاسم زاده و ادبیات جهانگشاي جويني از حبيب الله عباسي و تشبيهات جهانگشاي از فريدون طهماسبي و صفت وگروه وصفي در جهانگشاي از محمد عباسي و..

ج) مقالاتي كه در مورد عطاملک و تاریخ او نوشته شده عبارتند از: متمم فعل در تاریخ جهانگشا، مختصات ادبی سبک جهانگشا، فردوسي وشاهنامه در تاريخ جهانگشا، نقش ابيات شاهنامه در انسجام متني تاريخ جهانگشا، نمود هويت ايراني در تاريخ جهانگشاي جويني ومغول ستيزي عطاملک جويني در تاريخ جهانگشا اثر احمد خاتمي و....

تاريخ جهانگشاي، نثري منشيانه دارد و از مراجع معتبر تاريخ مغول است و مطالبي در آن آمده که در منابع ديگر به دست نمي‌آيد.مورخاني چون وصاف الحضره، خواجه رشيدالدين فضل‌الله، ابن‌العبري، ابن الطقطقي ، شهاب‌الدين احمدبن يحيي کاتب دمشقي، حمدالله مستوفي و خواندمير و ميرخواند مطالبي از او نقل و اقتباس کرده‌اند.

اين اثر را نخستين‌‌بار علامه «محمد قزويني» تصحيح و در سه جلد، بين سال‌هاي 1329 تا 1355 هجري قمري (1911 تا 1937 ميلادي) در ليدن هلند به چاپ رساند و در ايران نيز اين کتاب بارها از طرف انتشارات کلاله خاور (1337)، مجلس (1352)، بامداد (1362)، اميرکبير (1362)، بامداد و ارغوان (1367)، دنياي کتاب (1375)، انتشارات اميركبير (1378)، انتشارات دستان (چاپ سوم 1388) چاپ و منتشر شده است.

درباره‌ي تاریخ بيهقي،تحقيقات زيادي نگارش يافته،كه به طور اختصار مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

الف) حسنک وزیر از تاریخ بیهقی، به کوشش زهرا خانلری (کیا) - دیبای خسروانی (گزیده‌ی تاریخ بیهقی)، گزینش و گزارش محمد جعفر یاحقی، مهدی سیدی- در پیرامون تاریخ بیهقی شامل مجموعه اسناد و تاریخ غزنویان و آثار گمشده‌ای ابوالفضل بیهقی، سعید نفیسی- تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض- تاریخ بیهقی، تصحیح و حواشی سعید نفیسی ، انواع فعل در تاريخ بيهقي از مريم السادات رنجبر و...

ب) مقالاتي كه در باره بيهقي وتاريخش نوشته شده عبارتند از:جلوه هاي هنري و بلاغي در تاريخ بيهقي نوشته ي پروين گلي زاده – تحقيق در ساختمان فعل زبان فارسي در دوره رشد وتکوين زبان بر اساس کتاب تاريخ بيهقي ، پايان نامه دوره کارشناسي ارشد- تحول معنايي در واژه هاي تاريخ بيهقي دکتر قاسم صحرايي، پايان نامه کارشناسي ارشد-کتابی تاریخی به فارسی دربارة دورة پادشاهی مسعود غزنوی و مختصری در تاریخ خوارزم ، تألیف ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی است . این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نام های جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی ، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود(نفیسی ، ج 1، ص 5 282).

از تاریخ بیهقی نسخه های خطی فراوانی در کتابخانه های ایران و دیگر کشورهای جهان به جا مانده است که نشان می دهد در چند قرن اخیر بسیار مورد توجه و پسند مردم بوده و آوازه ای درخور داشته است.

(بیهقی: 516).

تاریخ بیهقی موجود نخستین بار در 1862 در کلکته به تصحیح مورلی و به اهتمام ناسولیز چاپ شد. در 1305ـ 1307 با تصحیحات و حواشی سیداحمد ادیب پیشاوری در تهران چاپ سنگی شد. طی سال های 1319و 1326 و 1332ش با تصحیحات و تعلیقات مفصّل سعید نفیسی درسه مجلد با عنوان تاریخ مسعودی و در 1324 ش به تصحیح علی اکبر فیاض با تعلیقات و فهرست ها درتهران و در 1350ش به تصحیح فياض درمشهد انتشار یافت.خلیل خطیب رهبر این کتاب را همراه با معانی واژه ها و شرح جمله های دشوار و برخی نکته های دستوری و ادبی در 1368 ش در تهران به چاپ رساند.